Arana, Azkue eta Unamuno, euskaltasunaren bidegurutzean

Ostiralean, 120 beteko dira Bizkaiko Aldundiak bertako Institutu Probintzialean euskara katedra sortzea onartu zuela. Hamabi urte lehenago, karlistaldiaren amaierak foruen abolizioa ekarri zuen, eta Bizkaiko Aldundian, foru-erregimenaren inongo nostalgiarik ez zuten liberalak ziren jaun eta jabe. Hala eta guztiz ere, gutxiengo foruzaleak aurkeztutako proposamena ontzat jo eta 1888ko otsailaren 15ean Bilboko Institutuan euskara irakatsiko zuen aditua bilatzeko deialdi publikoa plazaratu zen.

Plaza lortu nahian izena eman zuten euskalari eta euskaltzaleen artean, historia-liburuetan aparteko lekua merezi duten hiru pertsonaia handi aurkeztu ziren: Miguel de Unamuno bilbotarra, Sabino Arana abandoarra eta Resurreccion Maria de Azkue lekeitiarra.

Adin beretsukoak ziren hirurak: Azkuek eta Unamunok 24na urte zituzten eta urte bat gutxiago Aranak. Hirurek uste zuten euskara arbasoengandik jasotako ondarerik preziatuena zela, eta hirurek sumatzen zuten orduan hizkuntza bizitza modernora egokitzeko premia, bizirik iraungo bazuen.

Bilboko euskara katedrarako lehiaketa publiko hura aukera anitzeko bidegurutze baten modukoa izan zen hirurentzat, nogehiagoka hartan izandako zorteak bakoitzaren geroko ibilbidea markatu baitzuen nola edo hala.

"Zientziaz baltsamatuta"

Unamuno izan zen, zalantzarik gabe, bilakaerarik erradikalena egin zuena. Euskara katedra sortzea erabaki zen urte berean, Agur, arbola bedeinkatube! olerkia plazaratu zuen Bilboko foruzaleen Euskal-Erria aldizkarian, eta garai beretsuan, liberalen El Sitio elkartera hurreratzen hasi zen. 1901ean, Bilboko Arriaga Antzokian antolatutako lore-jokoetan, direnak eta ez direnak esan zituen euskararen gainean, arbasoen hizkuntza zaharra "zientziaz baltsamatuta ehorzteko" gonbitea luzatuz.

Euskarak erronka komunikatibo berriei aurre egiteko zeukan gaitasunik eza izan zen Unamunoren hitzaldi polemiko haren funtsezko oinarria. Arana eta Azkue, zein bere bidetik, akats larri hori konpontzen ahalegindu ziren.

EAJren sortzaileak euskara berri bat sortzeari ekin zion, zenbait hitzen etimologia itxuragabetuz, neologismoak barra-barra sortuz eta ortografia berri bat proposatuz. Sabino Aranak deituretan eta odol-garbitasunean oinarritu zuen bere euskaltasuna.

Azkuek, berriz, hizkuntzari eman zien lehentasun osoa. Horren isla dira hiztegi hirueleduna edota gipuzkera osotua delako proposamena. Azkue aukeratu zuten euskara katedrarako, eta 20 urte geroago, Euskaltzaindiaren sorrera bultzatu zuen.