Baleari kanta

'Mila bederatzi eun lenengo urtian, maiatzaren amalau garren egunian, Orioko erriko barraren aurrian, balia gertatu zan beratzik aldian...' Benito Lertxundiri entzun diogun bertso hauek Orbegozo apaiz oriotarrak idatzi zituen, Orioko arrantzaleek harrapatu zuten azken balearen omenez. Izan ere, maiatzaren 14ean, ehun urte beteko ditu ekintza gogoangarri hark, Kantauriko azken balea begiztatu ondoren bost traineru oriotar itsasora atera eta herrira eraman zuten erraldoi bizarduna.

Aztarna eta testigantza gutxi gelditzen da; argazki bakarra, bertsoak, oroitzapenak eta pasadizoak. Dena den, aurtengoan mendeurrena betetzen denez, gure kostaldean agertutako azken balea behar bezala omendu nahi izan dute eta maiatzaren 8tik 25era hainbat ekintza, hitzaldi eta filme eskainiko dira Donostiako Koldo Mitxelena Kulturunean, Aquariumean, Untzi Museoan; eta Orioko Kultur Etxean. Datorren larunbata, hilaren 12a, egun berezia izango da: kale antzerki ikusgarria izango da Orioko moilan, plazan, ibaian eta Goiko kalean. Kantauriko azken baleari egingo diote omenaldia berrehun antzezle baino gehiagok eta hamabi metroko baleak.

Mundu osoan egin ziren ospetsu marinel euskaldunak, eurak izan omen ziren balearen arrantzan iaioenak. Kantauri itsasoko herrialdetan: Galizia, Kantabria edo Asturiasen kontratatzen zituzten. XVI. mendeko balea arrantzuak Ternuako urak izan zituen eszenatoki garrantzitsu, eta bertan ere euskal arrantzaleak izan ziren nagusi.

Epopeia handia izan zela diote adituek, izan ere ekintza gogoangarri ugari burutu baitzituzten euskal arrantzale xumeek. Hau alde batera utziz, Jose Antonio Azpiazu historiagileak Balleneros vascos en el Cantábrico liburuan Kantauriko baleazaleak azpimarratu nahi izan ditu.

Idazle honen hitzei eutsiz, 'balea etortzea erregaloa zen arrantzaleentzat. Balioa olioan dago gehienbat, gizena. Harrapatutakoan gizena zatika kendu, urtu eta batez ere argia egiteko erabiltzen zuten. Garai hartan argizaria oso garestia zen eta oso urria. Baina balea harrapatzen zutenean milaka litro lortzen zuten. Hori herrian saltzen zen, baita Ingalaterrara, Flandesera, eta batik bat Gaztelara eraman, upeletan eta zagietan, mando gainean'. Azpiazu kontent azaldu zaigu Donostian eta Orion izango diren ihardunaldiekin. Guztia, 'baleazaleei omenaldia dela' argi utzi nahi izan du.

1540.etik 1580.era Euskal Herriko baleazale pila abiatu ziren urrutiko itsaso hartara. Kantauriko kostaldean berrogei bale harrapatzen zituzten urtean, Ternuara joanez gero laurehun bale inguru ziurtatuak zituzten ordea. Michael Barkham ikertzaile eta historiagileak honen inguruko hitzaldia eskainiko du maiatzaren 8an Donostiako Aquariumean. Selma Huxley ikertzailearen semea izateaz gain, Barkham, Ternuako Red Bay enklabean euskal baleazaleen omenez egin duten museoko sortzaile eta koordinatzaile izan da. Amaren bidea jarraituz balea arrantzuaren inguruko liburu eta ikerketa ezberdinak ere idatzi ditu. Euskaldunen presentzia ezinbestekoa azpimarratzen du eta Estatu Batuetako lehendakari izan zen Jeffersonen aipu bat gogorarazten digu: 'Euskaldunek hasi zuten guztia'.